شیما کلباسی شاعری است با ذهنیت و تخیلی قوی. شعر او هر چند بیشتر تمایل به سادگی ساختاری و مضمونی دارد ، شعری است محیط بر تکنیک و تصویر ، که این ویژگی، او را به سمت زبانی ویژه سوق داده است.فرصتی دست داد تا با او در باره ی شعر گفتگویی انجام دهم، که این گفتگو را بیشتر مدیون مانا آقایی عزیز هستم. چرا که شیما کلباسی شاعر کم سر و صدا و گوشه گیری است و یاد آوری مانا مرا به یاد او انداخت. از مانا آقایی و نیز از خانم کلباسی که با سعه ی صدر، وقت گذاشتند و با من هم سخن شدند، بسیار سپاس گزارم.
شناخت نامه :
شاعر مشهور آمریکایی، جیمی سانتیاگو باکا، درباره شیما می نویسد: اشعار کلباسی بسیار سخاوتمند، انسانی و سرشار از احساسات بشردوستانه هستند. دانیلا جیوزفی می گوید: شیما کلباسی از عشق، دوری و زندگی در تبعید می گوید. سروده های وی سروده های یک فعال حقوق بشر و انسان صلح خواه است.
گفتگو:
از آن جایی که مهاجرت در تاریخ ما به این صورت و شدت فقط یک بار قبلا ً اتفاق افتاده و در آن مورد هم اطلاعات جامعی در دست نیست و با در نظر گرفتن این که این مهاجرت فعلی از بیست و چند سالی نمی گذرد به نظر من باید هنوز برای یافتن پاسخ صبر کنیم.
شعر من فقط و فقط حس و برداشت من به عنوان یک انسان از وقایع اطرافم است و این شعر هر نامی می تواند داشته باشد و در برگیرنده هر حالتی هم می تواند باشد.
ع م : اقامت شما در جایی كه موطن اصلی تان نیست ، چه تأثیری بر روند تفكر جاری در متن شعرهایتان گذاشته؟ این تأثیر را تا چه حد مثبت ارزیابی می كنید و یا احیانا ً تا چه حد منفی؟
ع م: مناداها در شعر شما نقشی مهم ایفا می كنند. چندین مورد در شعرتان از مناداها به عنوان كلید بیان استفاده كرده اید .حالا خطاب به خودتان -شیما- و یا خطاب به مخاطبی كه در بطن شعر با او گفتگو داشته اید.این شگرد از كجا نشأت گرفته و تفكر شما در باب چنین فرم اجرایی چه بوده است؟
ش ک:به نظر من هر شاعری که درگیر با مسایل سیاسی و اجتماعی عصرش باشد یا منادی است یا به نوعی از منادیان می گوید.
ع م:روند كار شاعران مهاجر را چگونه می بینید؟ آیا كاراكترهای مستقل شعری در كار هم نسلانتان یافته اید؟
ش ک: شاعران مهاجر ایرانی اگر بنا بر تجربیات فردی خود بنویسند کاراکترهای مستقل شعری خود را هم خلق می کنند. هستند و تعدادشان هم کم نیست. حالا این که کار شاعر تا کجا حقوق واژه را رعایت می کند به عمق درک شاعر و جویندگی و پویندگی ذهنش بستگی دارد.
ع م:به نظر می رسد كه در عین حال كه شعرتان میل به ساده بودن و ساده گفتن دارد، گوشه ی چشمی هم به فرم و زبان و تریك های لغوی دارید. فرم از نظر شما تا چه حد می تواند در تأثیر گذاری و ارتقای یك شعر نقش آفرینی كند؟
ش ک: من هر چه را که حس می کنم می نویسم. پس تریک های لغوی، هم می توانند نقش داشته باشند و هم نه. بسته به این است که ضرورت حضورشان در یک شعر خاص چه باشد. فرم البته حکایتی دیگر است. شعر بی فرم که نمی شود! ولی کار فرمی هم باز به نظرم باید بسته به ضرورتی باشد و اگر نه بازی می شود و ملال آور. فرم در شعر مثل خطوط در کف دست و پیشانی است. در شعر بعضی ها این خطوط عمیق است و در شعر بعضی ها نه.
ع م: آیا جریان های ادبی داخل ایران را تعقیب می كنید؟ كار شاعران امروز ایران را چطور ارزیابی می كنید و شعر چه كسانی را می پسندید؟
ش ک: هر چه را که بتوانم و به دست بیاورم می خوانم، اما این که کار چه کسی را بیشتر دوست دارم واقعا ً بستگی به دوره اش دارد. علاقه ام شخصی است و هر از گاه دور تازه ای را آغاز می کند. در هشت سالگی شیفته اشعار حافظ بودم و چنان سرمست او که اولین شعرم را با بیتی از وی آغاز کردم. در دوازده سالگی سهراب سپهری برایم جایگاه خاصی داشت، در چهارده سالگی فروغ فرخزاد و اکنون شعری که به قول میکل آنژ «بی مرمر زاید» نوشته شود. در این دوره از زندگی ام برخی اشعار علی اکبر سعیدی سیرجانی، عارف قزوینی، محمدعلی اسلامی ندوشن، عباس صفاری، مجید نفیسی، ماندانا زندیان، شیرین رضویان، علیرضا زرین، پیمان وهاب زاده، مریم هوله، علیرضا حسینی، گراناز موسوی، لعبت والا، کیانوش فرید، مانا آقایی، سیمین بهبهانی، محمد رضا شفیعی کدکنی و سپیده جدیری و تقریبا ً تمام کارهای بسیار خاص نانام (حسین فاضلی) و علی علیزاده را می پسندم.
ع م: وضعیت محافل ادبی و نیز وضعیت نشر و چاپ آثار در محل اقامتتان چگونه است؟
ش ک: اولین کتاب شعر انگلیسی ام توسط یک ناشر آمریکایی و بی هیچ سختی به چاپ رسید. اما برای چاپ اشعار شاعران ایرانی در مجموعه هایی که ویرایش یا ترجمه و ویرایش کرده ام، که یکی از آنها تحت عنوان هفت دره عشق در پاییز دوهزار و هفت به بازار عرضه می شود، متحمل سختی های بسیاری شدم و برای مدتی طولانی از این و آن ناشر پاسخ منفی گرفتم. چاپ شعر برای ناشران کوچک مقرون به صرفه نیست و برای ناشران بزرگ تنها زمانی جالب است که شاعرش در جهان ادبیات فردیتی فرازمینی داشته باشد!
ع م : در صورت امکان قدری از جریان های غالب ادبی در شعر غرب صحبت کنید و بفرمایید که وضعیت شعر و مخاطب شعر در آن سوی آب ها و برای شاعران Native چگونه است؟
ش ک: جریان غالبی در شعر امروز غرب وجود ندارد. جریان های کوچکی هستند (همیشه بوده اند و خواهند بود) ولی جریان غالبی وجود ندارد. آخرین جریان بزرگ غالب سوررئالیسم بود. لتریسم که بعد آمد (و در همان فرانسه) جایگزینی محسوب نمی شد: نهضتی کوچک بود و در حد نخبه گان و نخبه گرایان. در آمریکا دهه ۶۰ و ۷۰ بود و جنبش بیت با امثال گینزبرگ و کرواک. اما آن هم تمام شد. پست مدرنیسم یا آن چه به اسم پست مدرنیسم مطرح شد هیچوقت جریان غالبی نشد (شاید به این علت که همه چیز می توانست پست مدرنیستی باشد و هیچ چیزی هم پست مدرنیستی نبود!). پست مدرنیسم بیشتر در کارهای تک و توک این و آن بود که جلوه کرد. مارتین امیس یک نمونه خوبش بود. حالا که دوره پست مدرنیسم هم تمام شده است و در غرب کسی از آن حرف نمی زند.
ع م: در ترجمه ی شعر چه فاکتورهایی را برای انتقال شعریت شعر به زبان مقصد مد نظر دارید؟ چرا شعر امروز ایران زیاد ترجمه نمی شود و هنوز نتوانسته در ادبیات جهانی نقشی پر رنگ داشته باشد؟
ش ک: ترجمه ای که تنها مفهوم را منتقل می کند کافی نیست. علاوه بر روان بودن باید روح واژه را هم به خواننده منتقل کرد. خیلی از ترجمه هایی که من دیده ام ترجمه به معنی بوده اند و نه ترجمه به لحن و به حس. من برای ترجمه باید اول شعر را با تمام وجودم حس کرده باشم، حتی آن را زیسته باشم.
بگذارید از همین آنتولوژی که تازه تمام کرده ام مثالی بزنم. شعر طــاهــره قرةالعین در این کتاب، قبل از آن که ترجمه شود، سال ها بخشی از زندگی روزمره شعری من بود. آن را زیر لب می خواندم. و فقط نمی خواندم: لمس می کردم، می نوشیدم. این است که ترجمه اش خیلی طبیعی صورت گرفت و مرا دچار مشکل نکرد:
شیر تویی، شکر تویی، شاخه تویی، ثمر تویی
شمس تویی، قمر تویی، ذره منم، هبا منم
You who are the milk and the might,
You who are the tree and the height,
You who are the sun and the light.
I, a speck, a spot, I am.
یا جایی که مهستی گنجوی می گوید:
برخیز و بیا که حجره پرداخته ام
و ز بهر تو پرده ای خوش انداخته ام
با من به کبابی و شرابـــی درساز
کاین هر دو زدیده و ز دل ساختــه ام
که ترجمه کرده ام:
Wake! And arrive, O darling,
I have the Tavern prepared within.
A cup of wine and a feast
And for you I have clad in bliss
This many I have crafted
From my heart and my dream.
در پاسخ به قسمت دوم سؤالتان باید بگویم به نظر من مترجم شعر باید خود شاعر باشد و به زبان فارسی آشنایی کامل و به زبانی که به آن ترجمه می کند تسلط داشته باشد.
دلایل این که چرا شعر معاصر ایران نتوانسته در ادبیات جهانی جایگاه خود را بیابد متعدد است. ولی یکی از دلایلش، که زیاد در مورد آن حرفی زده نمی شود و من در اینجا به آن می پردازم، دشواری ارتباط برقرار کردن با مؤلف و کسب اجازه برای ترجمه و نشر اثر است. این دشواری در خارج از کشور به ویژه بیشتر است چون شاعران پراکنده اند.
همین جا و خارج از بحث بگویم که در آنتالوژی هفت دره عشق سعی کرده ام با معرفی شاعران جدید یا کمتر شناخته شده به خوانندگان بین المللی جایی برای تبعیض نگذارم. به طور مثال، کتاب را با یک ترجمه کوتاه از شعر یکی از شاعران محبوبم سیمین بهبهانی، بخش کلاسیک را با دو بیت از پروین اعتصامی و بخش شعر نو را با سه سطر از یکی از اشعار فروغ فرخزاد آغاز کرده ام. باقی کتاب در برگیرنده اشعاری از زنان شاعر سده های میانه (زمانی که ایران تحت سلطه ی عرب ها و ترکها بوده است)، ایران مستقل دوره های ی صفویه و قاجار و همچنین شاعران مدرنیست ایران در دوره های پهلوی و جمهوری اسلامی، و همچنین شاعران مهاجر است.
بیشتر درآمد حاصله از فروش این کتاب، که امیدوارم خوب باشد، به مرکز تحقیقات سرطان اهدا می شود.
در خاتمه از شما آقای علی مسعودی نیا برای این مصاحبه تشکر می کنم.
یک شعر از شیما کلباسی :
بی نام
شب که می خوابم از شعر بیدار می شوم
می خواهم بنویسم. می گویم: نه.
شعری که از اسم تو پر نباشد
پالتوی کارمندیست در اداره دارایی
که همیشه آویزان است
ارباب رجوع سراغ که می گیرد
پالتو را نشان می دهند: هست.
