واکنش روشنفکران داخل کشور در برابر کشتار ۶۷
برخوردی ناگزیر یا باری منفی در کارنامه ائی درخشان؟
کشتار دسته جمعی زندانیان سیاسی در تابستان ۱٣۶۷ در تاریخ معاصر ایران حادثه ائی است بی همتا. سکوت اغلب روشنفکران داخل کشور به آن روزگار و بازتاب کم رنگ این فاجعه در ادبیات و هنر درون مرز نیز در تاریخ جامعه روشنفکری و در ادیبات و هنر معاصر ایران بی همتا است. سنجش این سکوت با حساسیت بسیار بالای همین جامعه در برابر پدیده هائی چون زندانی سیاسی، اعدام و شکنجه در گذشته می تواند گوشه ائی از تحول فکری و روان شناختی روشنفکران و فعالان عرصه فرهنگ ایران را تصویر کند. این متن می کوشد تا با به دست دادن گزارشی توصیفی از برخورد غالب جامعه روشنفکری داخل کشور با کشتار ۶۷، در دو عرصه خلاقیت های هنری و ادبی و مکانیزم هائی چون بیانیه و دیگر حرکت های اعتراضی، مساله ائی دشوار را مطرح کند.
تدارک چند ساله
کشتار زندانیان سیاسی در تابستان ۱٣۷۶ گرچه کوتاه زمانی پس از حمله مجاهدین به ایران و آتش بس بین ایران و عراق رخ داد، اما مقدمات آن، به عنوان یکی از آلترناتیو های ممکن، مدت ها پیش از اجرای طرح ، به زمانی آماده شده بود که جمهوری اسلامی یافتن راه حل نهائی زندان های سیاسی را در دستور روز قرار داد. به گزارش اغلب شاهدان، وزارت اطلاعات، دست کم از یکی دو سال پیش از کشتار، با مطالعه روحیات، مواضع و برخورد زندانیان سیاسی آن ها را طبقه بندی کرده بود تا اگر تحقق این آلترناتیو ضرور افتد آمادگی لازم در کار باشد. نقش تعیین کننده نماینده این وزارت در کمیته سه نفره ائی که به فرمان آقای خمینی با طرح چند پرسش در باره زندگی و مرگ زندانیان سیاسی تصمیم می گرفت، از تدارک مقدمات قبلی حکایت می کند. کشتار جمعی زندانیان سیاسی یکی از آلترناتیوهای حل نهائی مساله زندانیان سیاسی بود که از اعدام های ۶۰ تا ۶۷ جان به در برده بودند. بیماری درمان ناپذیر آقای خمینی و پیش بینی مرگ نزدیک او این آلترناتیو را در دستور روز قرار داد . سران جمهوری اسلامی از آن بیم داشتند که آیت الله منتظری ، جانشین احتمالی رهبر جمهوری اسلامی، زندانیان سیاسی را آزاد و نظام را با بحرانی دشوار رو به رو کند. حضور فعال صدها زندانی سیاسی سابق در جامعه پس از جنگ ـ به زمانی که مطالبات اساسی مطرح می شد ـ و در غیبت اتوریته بلامنازع سیاسی و مذهبی آقای خمینی جمهوری اسلامی را با تنش های حادی رو به می کرد . اغلب زندانیان بر مواضع خود استوار بودند. از کارنامه گذشته و دوران اسارت خود تجربه ها اندوخته و سر آن داشتند که فعالیت های سیاسی خود را ادامه دهند. قتل دست جمعی صدها انسان، بدون دلیل و در کم تر از یک ماه، تنها در حیات آقای خمینی و با فرمان او آسان بود. آیت الله منتظری با شیوه هائی از این دست مخالف بود. دیگر سران جمهوری اسلامی ، حتا با حذف آقای منتظری، در تحقق چنین جنایتی با دشواری ها و تنش های بسیار رو به رو می شدند.
همه جناح های حکومتی ایران، از جمله چپ های اسلامی که پست های کلیدی را در نهادهای امنیتی و قضائی در دست داشتند، در کشتار نقش داشته یا با سکوت و ادامه همکاری با حکومت آن را تائید کردند. آیت الله منتظری تنها شخصیت مهم حکومت اسلامی بود که به بهای از دست دادن مهم ترین کرسی قدرت، کوشید تا کشتار را متوقف کند. دیگران، حتا کسانی که به فرمان آقای خمینی یا نحوه اجرای آن انتقادهایی داشتند، با همکاری، تائید یا سکوت کرسی های خود را حفظ کرده و در جنایت سهیم شدند. چپ های اسلامی، حتا پس از بدل شدن به رفرمیست ها و پراگماتیست های اسلامی، سهم خود را در این جنایت لاپوشانی کرده و با سکوت یا پرهیز از محکوم کردن آمر اصلی جنایت، آقای خمینی، می کوشند تا نقش خود را در تدارک کشتار بی رنگ جلوه دهند. برخی، با تاکید بر فرمان آقای خمینی و کمیته سه نفره تلاش می کنند تا نقش شوراهای سیاست گذاری در بالاترین سطوح قدرت و شوراهای مشابه در نهادهای امنیتی و قضائی و نقش خود را در این گونه شوراها بپوشانند. برخی دیگر فرمان آقای خمینی را واکنشی ناگهانی در برابر حمله مجاهدین به ایران وانمود می کنند تا نسبت ساختاری جنایتی از این دست را با بافت قدرت در نظام جمهوری اسلامی کتمان کنند.
برای تحلیل نهائی دلایل صدور فرمان آقای خمنیی باید به انتظار انتشار اسنادی نشست که در آینده منتشر خواهند شد. اما تحلیل واکنش روشنفکران و جامعه فرهنگی درون مرز را می توان از هم اکنون آغاز کرد.
تقلیل همذات پنداری به همدردی
سکوت هنر و ادبیات
روشنفکران مستقل ـ غیر حکومتی ــ ایران، حتا گرایش هائی که کارکرد روشنفکر را به خلق اثر فرهنگی محدود کرده و با طرح مسائل سیاسی در اثر ادبی و هنری و درگیری روشنفکران در عرصه سیاست به شدت مخالف بودند، دست کم از ۲٨ مرداد ۱٣٣۲ تا به تقریب نیمه اول دهه ۶۰، با زندانیان و اعدام شدگان سیاسی همدردی، همبستگی، پیوند فکری و عاطفی، همراهی و گاه همذات پنداری داشته و در آثار و بیانیه های خود دلمشغولی همدردانه خود را بیان کرده اند. به تقریب از ۱٣۶۵ به بعد فضای غالب جامعه روشنفکری ایران پیوند، همبستگی و همذات پنداری با شخصیت ها و سازمان های اپوزیسیون را رها کرد و واکنش نسبت به زندانیان و اعدام شدگان سیاسی به همدردی انسانی، دریغ و تاسف و اعتراض به سرکوب بدل شد. تنها در سال های اخیر بود که نمودارهایی از واکنش های دوران پیش رخ نمود.
فراموشی جنایت های تاریخی راه را بر تکرار فاجعه هموار می کند. رخدادهای تاریخی، از جمله جنایت ها، فراموش نمی شوند اگر در آثار ادبی و هنری جاودانه شده و با واسطه آنان در خاطره جمعی و حافظه تاریخی و در زبان و فرهنگ ملتی حک شوند. شعر کسانی چون نیما، شاملو، اخوان و فروغ در دهه های سی، چهل و پنجاه نه فقط سیاست اعتراض که برخی حوادث و چهره های سیاسی معترض را به جهان هنر برکشید. شعرهائی چون «نامه به یک زندانی» نیما در باره خلیل ملکی، «نازلی» و «سال بد» شاملو در باره وارطان و کیوان، «نوحه» اخوان در باره مصدق، برخی شعرهای مجموعه «ایمان بیاوریم» فروغ، برخی داستان های ساعدی، گلشیری و گلستان، حتا برخی ترانه ها و تصنیف های دهه های چهل و پنجاه با درونی کردن فاجعه یا رزم این یا آن زندانی و اعدامی و بر کشیدن آن به حماسه یا تراژدی در اثر هنری و ادبی، آنان را از محدوده گذرای سیاست روز به جاودانگی برکشیدند.
اثر هنری و ادبی ماندگار و به دور از شعار زده گی نه فقط ساختار، فرم و زبان که مضمون و محتوای خود را نیز بر فرهنگ و حافظه جمعی حک می کند. تا شعر شاملو در ادب فارسی زنده است مرگ فجیع وارطان در اثر شکنجه و چهره معصوم مرتضا کیوان در برابر جوخه اعدام، فراتر از حادثه ۲٨ مرداد ٣۲ ، جلادان خود را با هر بار خوانده شدن شعر به محاکمه می کشند. شعر اخوان، بر پشتوانه زبان و ساختار درخشان خود، فراتر از تحلیل های گوناگون سیاسی ، کودتای ۲٨ مرداد را به تراژدی ملی برکشید و در قلمرو نفوذ خود، ـــ زبان و فرهنگ فارسی ـــ مهر خاموش کنندگان آتش آرزوهای انسانی یک نسل را بر پیشانی کودتاگران نقش زد. تصنیف هائی چون مرا ببوس و ساغر شکسته، تا زمانی که به حیات فرهنگی خود ادامه می دهند، فراتر از خاستگاه و نیت سراینده و آهنگساز و خوانندگان خود، راوی تراژدی شکست خوردگان رزمی به حق اما نابرابراند. جنبش چریکی ۴۹ تا ۵۴ ، فراتر از ارزیابی ها و تحلیل های مثبت و منفی عرصه سیاست، با شعرهای مجموعه «ابراهیم در آتش» شاملو به حماسه ائی ماندگار در زبان و فرهنگ فارسی بدل شد. در چند دهه اخیر شاعری توانا چون سیمین بهبهانی با معاصر کردن قدیمی ترین فرم های شعر کلاسیک فارسی ــ غزل و قطعه ـــ و با بازتاب حوادث سیاسی روز و اعتراض به استبداد تحولی کارساز در کارنامه ادبی خود خلق کرد، احمد شاملو در مجموعه شعر «مدایح بی صله» استبداد مذهبی و رهبر جمهوری اسلامی آقای خمینی را در محکمه عاشفانه ترین شعرها محکوم کرد، علی رضا اسپهبد وحشت اعدام های سال ۶۰ را در پرده های خود به تاریخ هنر سپرد، هوشنگ گلشیری در «فتح نامه مغان» خشونت انقلاب مذهبی و روان شناسی جمعی توده دنباله رو و در نوول «شاه سیاه پوشان» و برخی از زیباترین قصه های کوتاه خود، زندان جمهوری اسلامی را بر زبان و فرهنگ فارسی حک کرد، اما کشتار ۶۷ حتا در آثار نویسندگانی و هنرمندانی از این دست نیز جائی درخور نیافت. در داخل کشور هیچ حماسه یا مرثیه ائی، جز یکی دو اثر که شهرت و مخاطبان چندانی نیافت، قربانیان این فاجعه بی همتا را بر سنگ تاریخ حک نکرد.
تا نویسنده و هنرمند حادثه یا شخصیتی را درونی کرده و خلاقانه باز آفریند، تا اعدام شده ائی با واسطه اثری هنری و ادبی به شخصیتی حماسی یا تراژیک برکشیده شده و حماسه یا تراژدی او با واسطه اثر هنری و ادبی در حافظه جمعی، زبان و فرهنگ ملتی ثبت شود، علاوه بر همدردی و تاسف و دریغ به همبستگی،همراهی، علقه و پیوند فکری و عاطفی و همذات پنداری نیز نیاز است. تاسف وهمدردی نسبت به سرنوشت قربانیان کشتار ۶۷ و اعتراض به سرکوب ناانسانی در آثار اغلب روشنفکران ایرانی هست اما همراهی، همبستگی، پیوند فکری و عاطفی و همذات پنداری دهه های قبل ـــ در درون مرز ــ به تقریت رنگ باخته است.
تا سال ۷۵ ، که من در ایران بودم، بازتاب کشتار ۶۷ در هنر و ادبیات ایران چندان اندک بود که به شمار نمی آید : داستانی کوتاه به قلم امیر حسن چهل تن با عنوان تابستان ۶۷ ــ حکایت پدر و مادری که فرزند خود را در این کشتار از دست داده اند، ـ که در مجله آدینه چاپ کردم ـ متنی کنائی در باره کشتار ناگهانی اسیران در آدینه، نمایشگاهی از نقاشی های شهلاپور، مجسمه ساز، نقاش و از بازماندگان کشتار، با تم استخوان و نقدی در باره این نمایشگاه در آدینه، یکی دو شعر و داستان کوتاه و چند اشاره در نشریات دیگر بازتاب هنری و ادبی فاجعه ائی بزرگ و بی همتا بود که هنوز برخی از ابعاد آن ناشناخته مانده است.
بازتاب خلاقانه حوادث سیاسی و اجتماعی در آثار ادبی و هنری با ارزش نیازمند زمان نیز هست. تحمیل شتابزده و فرمایشی ایدئولوژی، سیاست و حوادث روز بر هنر و ادبیات، خلاقیت را به شعارهای سطحی تقلیل می دهد. اثر ماندگار و با ارزش سیاست و تاریخ را جذب و درونی می کند. خلاقیت هنری و ادبی امری فردی، درون جوش و خودمتعین است. اما به هنگامی که حادثه ائی بزرگ چون کشتار ۶۷ بازتابی درخور در هنر و ادبیات یک دوره نمی یابد، سخن گفتن از واکنش جمعی بی راه نیست و می توان این فرض را نیز در نظر گرفت که روان شناسی جمعی و فردی روشنفکران یک دوران فاجعه ائی را ، به رغم همدردی با قربانیان آن، درونی نکرده اند. سانسور در این گونه موقعیت ها همواره نقش دارد اما در ادب و هنر ایران که رمز، استعاره، ایهام، کنایه و نانوشته ها همیشه سخن گفته اند، قدرت سانسور چندان نیست که راه را بر هر بازتابی ببندد.
کشتار ۶۷، برخلاف اعدام های سیاسی دیگر، در آثار خلاقه داخل کشور ثبت نشد چرا که استلزامات درونی کردن آن در کار نبود. در این مقال نمی توان از کارنامه منفی سخن گفت چرا که بازتاب ادبی و هنری رخ دادهای تاریخی، بدون درونی کردن آن رخ دادها، جز به تولید آثار سطحی، بی مایه، شعار زده و کلیشه ائی نمی انجامد و درونی شدن هر رخ دادی در هنر و ادبیات به استلزاماتی چون همذات پنداری، همبستگی و همراهی عاطفی و فکری نیاز دارد و این همه را نمی توان بر هنرمند و نویسنده و بر اثر هنری و ادبی از بیرون و از منظر ارزش های اخلاقی و ایدئولوژیک تحمیل کرد. به انتظار زمان نیز می توان نشست چرا که درونی شدن تاریخ در هنر و ادبیات، گاه، بیش از عمر یک یا دو نسل زمان می برد. کارنامه منفی تنها آن جا مطرح می شود که ما، روشنفکران داخل کشور، برای بیان همدردی و اعتراض خود از مکانیزم های دیگری جز خلاقیت های هنری و ادبی ، مکانیزم هائی جدا از آثار خلاقه ، بهره نگرفتیم.
سکوت روشنفکران
بسیاری از متفکران، نویسندگان و هنرمندان بزرگ نه فقط خلاقیت ادبی و هنری که کارکرد روشنفکر را عرصه ائی فراتر یا جدا از سیاست تعریف می کنند. سیاست عرصه کسب و حفظ قدرت است و فرهنگ عرصه فکر، اندیشه و تخییل آزاد. فرهنگ سیاست زده از جوهره خود تهی می شود. اما اعتراض به کشتار دسته جمعی زندانیان سیاسی، اعتراض به پایمال کردن حقوق بشر و دفاع از حقوق انسانی قربانیان استبداد عرصه کسب و حفظ قدرت نیست هر چند گاه برای این هدف نیز به کار گرفته می شود. سکوت در برابر جنایت های ضد بشری فرهنگ را از سیاست نجات نمی دهد. می توان عرصه فکر و قلمرو شعر، داستان، نقاشی و دیگر هنرها را از سیاست جدا کرد اما نویسندگان، هنرمندان، متفکران، روزنامه نویسان ووو ــ به عنوان انسان ــ برای دفاع از حقوق انسانی قربانیان راه های دیگری نیز چون امضاء و انتشار بیانیه در اختیار دارند. ما روشنفکران ایرانی، حتا آن گروه از ما که چند سال بعد با نوشتن و امضاء بیانیه ای در اعتراض به دستگیری آقای سعیدی سیرجانی خطر زندان و شکنجه را به جان خریدیم، در برابر کشتار ۷۶ سکوت کردیم.
همه ما نسبت به قربانیان فاجعه ۶۷ تاسف و همدردی داشتیم و بازداشت، شکنجه و اعدام ها را محکوم می کردیم. اما از میان ما روشنفکران کشور، تا ۱٣۷۵ که در ایران بودم، هیچ کس زبان و قلم به اعتراض آشکار باز نکرد. هیچ بیانیه ائی منتشر نشد. هیچ پیشنهادی در این باره مطرح نشد. کشتار در عرصه هائی جدا از هنر و ادب خلاقه نیز بازتاب نیافت. برخورد غالب سکوت بود.
کشتار ۶۷ تا کنون در آثار هنری و ادبی داخل کشور بازتابی درخور نیافته است چرا که همذات پنداری، همبستگی و همراهی دهه های پیشین جای خود را به همدردی داده بود و همدردی برای برکشیدن فاجعه به تراژدی و رزم به حماسه کافی نیست. زمان نیز باید بگذرد تا حادثه ائی تاریخی در هنر و ادبیات درونی شده و با گذشتن از محدوده تاریخ به جاودانگی دست یابد. برای بازتاب کشتار ۶۷ در آثار خلاقه ادبی و هنری شاید هنوز می توان به انتظار زمان نشست اما برای بهره گیری از مکانیزم هائی جز آثار خلاقه برای بیان اعتراض علیه کشتار فرصت برای همیشه از دست رفته است و می توان این حکم متاسفانه برگشت ناپذیر را صادر کرد که ما، روشنفکران داخل کشور، در برابر کشتار ۶۷ سکوت کردیم. بهره گیری از مکانیزم هائی جز آثار خلاقه برای اعتراض به کشتار نیازمند همدردی، باور به شان و کرامت و حقوق انسانی آدمیان داشت و ما به این همه باور داشتیم.
فهرستی مقدماتی از برخی دلایل سکوت ما شاید که در طرح مساله و تحلیل های بعدی، و نه در توجیه برخورد نادرست ما ، به کار آید :
اقتدار ترس . به آن دوران ابر سیاه ترس از زندانی شدن، شکنجه و مرگی که با سخاوت و بی دریغ توزیع می شد، پای عمل می شکست. ۶۰ تا ۶۷ از تاریک ترین دوره های استبداد در تاریخ معاصر ما است.
بی تاثیر ماندن اعتراض . حرکت هائی چون انتشار بیانیه های اعتراضی به آن روزگار مخاطبی نمی یافت و بر هیچ روندی تاثیر نداشت. تنها نتیجه ممکن شکنجه و اعدام معترضین بود. اعتقاد به بی تاثیر بودن اعتراض از دلایلی بود که پای عمل روشنفکران را به آن روزگار سست کرد. حتا مخالفت جانشین رهبر جمهور اسلامی به شدت سرکوب شد. با این همه آقای منتظری بهای سنگین اعتراض را پرداخت و برای خود وجدانی آسوده و کارنامه ائی درخشان خرید.
محتوا و نحوه پخش خبر . چند ماه طول کشید تا خبر کشتار به خارج از زندان درز کرد و هفته ها طول کشید تا آن را باور کردیم. ابعاد فاجعه چندان بزرگ بود که خبر آن را باور ناکردنی می نمود.
سیاست زدائی . شکست همه نهادهای اپوزیسیون در سال ۶۰ و بی اعتباری فراروایت های بزرگ در جهان موجی از سیاست گریزی را در جامعه روشنفکری کشور برانگیخته بود. یکی از اهداف امواجی چون موج سوم در شعر و نسل سوم در داستان، که کوتاه زمانی در میان لایه هائی از نویسندگان و هنرمندان جوان تر مقبولیت یافتند، اخراج سیاست و اعتراض، حتا سیاست و اعتراض درونی شده در اثر، از هنر و ادبیات بود. .
تحول فضای فکری و ارزشی روشنفکری کشور. این عامل در سکوت روشنفکران، و بیش تر ، در بازتاب ناچیز کشتار در آثار خلاقه موثر بود. منظر، فضای فکری و نظام ارزشی غالب روشنفکری ایران از دهه ۶۰ به بعد پوست انداخت. شکست سازمانی، سیاسی، ایدئولوژیک و حیثیتی همه سازمان های اپوزیسیون در سال ۶۰، همراهی و همکاری گسترده برخی احزاب و سازمان های چپ سنتی هوادار روسیه و چین با جناح های حکومتی استبدادی، فروپاشی بلوک شرق، بی اعتبار شدن فراروایت های بزرگی چون کمونیزم و تجربه تلخ همراهی با انقلاب اسلامی چشم نقد اغلب روشنفکران ایرانی را در داخل کشور بازتر کرده بود.
بخش مهمی از برنامه های کمونیستی سازمان های چپ سنتی چون مصادره اموال سرمایه داران بزرگ، دولتی کردن اقتصاد، حمایت از فرودستان و خودکفائی، که پیش از انقلاب روشنفکران شیفته عدالت اجتماعی را جذب می کرد، در جمهوری اسلامی تحقق یافته و اقتصاد کشور را به بن بست رسانده بود. حکومت اسلامی برخی شعارهای پوپولیستی چپ سنتی چون مبارزه با امپریالیزم آمریکا را مصادره کرده و با دمیدن روح اسلام و سنت بدان ها مبارزه با «شیطان بزرگ» را به مهم ترین محور سیاست خارجی ایران بدل کرده و کشور را در عرصه بین المللی به انزوا کشانده بود. بخش اصلی اقتصاد با شعار مبارزه با سرمایه داری، دولتی و در نتیجه منهدم و فلج شده بود. مصائب اقتصاد دولتی با ضعف های اقتصاد بازار تلفیق و بر مردم آوار شده بود. لایه های نزدیک به قدرت در پرتو انحصارات دولتی و رانت خواری به ثروت های افسانه ائی دست می یافتند و فقرا فقیرتر می شدند. استبداد مکتبی که از نسخه دیکتاتوری های خلقی و پرولتاریائی بلوک شرق کپی شده بود، یکی از وحشتناک ترین استبدادهای تاریخ را بر مردم و بر فرهنگ ما تحمیل کرده بود و این همه چپ سنتی را بی اعتبار و راه همبستگی، پیوند فکری و عاطفی و همذات پنداری را با سازمان ها، فعالان و زندانیان آن بر اغلب روشنفکران ایرانی می بست و واکنش آنان را به همدردی با و دفاع از زندانیان و اعدام شدگان، مخالفت با استبداد ، زندان، شکنجه و اعدام محدود می کرد. انگشت شماری از هواداران یا اعضاء برخی سازمان های سیاسی در میان روشنفکران هنوز با رفقای زندانی خود همان همراهی، پیوند فکری و عاطفی، همذات پنداری و همبستگی را داشتند که در دهه های پیش رنگ مسلط فضای روشنفکری ایران بود.ــ اینان نیز در برابر کشتار ۶۷ سکوت پیشه کردند ــ. اما از منظر اغلب روشنفکران ایرانی برنامه های اعلام شده سازمان مجاهدین و سازمان های گوناگون چپ سنتی ــ دو بخش عمده اپوزیسیون در آن روزگارــ چندان با برنامه های تحقق یافته حکومت اسلامی نزدیک بود که گاه مبارزه آنان با حکومت را به جنگ قدرت های نابرابری که برنامه هائی نزدیک به هم دارند، تقلیل می داد. دولتی کردن بخش عمده اقتصاد، فرهنگ و رسانه ها، انحلال احزاب و نهادهای صنفی و فرهنگی غیر دولتی، تحمیل نظام های تک حزبی یا تک جبهه ائی، مصادره سرمایه های بزرگ، مبارزه با آمریکا و نزدیکی به کشورهای بلوک شرق آن روزگار، مشخصه های مشترک نظام های راه رشد غیر سرمایه داری و حکومت های خلقی ــ مطلوب چپ سنتی ــ و جمهوری دموکراتیک اسلامی سازمان مجاهدین خلق بود. دیگران: ناسیونالیست ها و لیبرال ها بدان روزگار نقش و تاثیر چندانی نداشتند.
به دوران های پیش از انقلاب اسلامی مظلومیت و مرگ داوطلبانه و شجاعانه در راه عقیده از ارزشی والا برخوردار و از جاذبه های مهم اپوزیسیون بود. مرگ شجاعانه در مبارزه با استبداد پیوند، همراهی و همذات پنداری روشنفکر رومانتیک ایرانی را با اپوزیسیون تشدید می کرد. تقدیس شهید در رومانتیسیزم انقلابی روشنفکران و فرهنگ شهید پرستی شیعه نیز ریشه داشت. از نیمه دوم دهه ۶۰ به بعد نظام ارزشی اغلب روشنفکران ایرانی در این عرصه نیز متحول شد. تقدیس شهدا که از مکانیزم های اصلی تبلیغاتی حکومت اسلامی بود، در سال های پایانی جنگ کارکرد خود را از دست داد. رمانتیسیزم انقلابی روشنفکران نیز در برابر واقعیت های سر سخت زمینی رنگ باخته بود. از منظر اغلب روشنفکران داخل کشور شهادت و مرگ داوطلبانه، مظلومانه و شجاعانه دیگر دلیل بر حق بودن مواضع و برنامه های شهید نبود. نه برای شهدای بی شمار حکومت و نه برای شهدای اپوزیسیون. اپوزیسیون یکی از جاذبه های مهم خود را از دست داده بود.
تجربه تلخ همراهی با انقلاب اسلامی اغلب روشنفکران را وادار کرده بود تا پیش از همبستگی، همراهی و همذات پنداری با گرایش های سیاسی و تقدیس قربانیان استبداد در باره برنامه ها، اهداف و بافت فکری و سازمانی نهادها و شخصیت های اپوزیسیون تامل کنند و از خود بپرسند« سازمان های سرکوب شده اپوزیسیون و زندانیان اعدام شده آنان با قدرت چه می کردند اگر خود آن را به چنگ می آوردند؟» پاسخ به سود اپوزیسیون نبود.
مجاهدین تحمیل نوعی دیگر از حکومت مذهبی را در برنامه رسمی خود نوشته بودند. سازمان های چپ سنتی ـــ جز سازمان وحدت کمونیستی و برخی فعالان منفرد چپ ــ به صراحت استقرار دیکتاتوری خلقی یا پرولتری و اقتصاد و فرهنگ دولتی را در صدر برنامه های خود گنجانده بودند. حکومت مذهبی مجاهدین چون استبداد خلقی و پرولتری چپ سنتی برای اغلب روشنفکران کابوسی هولناک بود.
شخصیت ها و سازمان های سیاسی مسئولیت و بار مثبت و منفی گذشته خود را بر دوش دارند. حتا در جامعه ائی استبدادی و مبتلا به اختلال حافظه تاریخی چون ایران نیز شعور و روان شناسی جمعی جامعه کل و یا لایه های موثر و فعال آن، به ویژه روشنفکران، حدی از پاسخگوئی و پذیرش مسئولیت خطاها و اشتباهات سیاسی، و نه فقط اعتراف و انتقاد از آن ها، را طالب اند. حتا در جامعه ائی چون ایران بخشی از کارنامه شخصیت ها، گرایش ها و نهادهای سیاسی در شعور آگاه و نقادانه یا روان شناسی جمعی و ناآگاه و یا ترکیبی از این دو ثبت شده و خواسته یا نخواسته بر واکنش لایه های گوناگون جامعه، به ویژه روشنفکران، موثر است. شکست خوردگان سیاسی، به ویژه آن گروه که باری سنگین از خطاها و اشتباهات ایدئولوژیک، سیاسی و سازمانی را در کارنامه خود ثبت کرده و در شکست خود بی تقصیر نبوده اند، در شعور و روان جمعی مردمان، به ورشکسته گان به تقصیر شباهت می برند که خود، با دست و فکر و عمل خود، زمینه های شکست خود فراهم کرده اند. خطاکاران عاقل و مسئول با پذیرش مسئولیت خطاهای خود از ادعای رهبری و رهنمائی چشم می پوشند و از صحنه کنار می روند تا راه را بر دیگران باز کنند اما ورشکسته گانی که بدون نقد همه جانبه به انتقادهای کلی از خود اکتفا کرده و با اصرار بر ادعای رهبری و رهنمائی ، با برجسته، و گاه مطلق کردن، نقش دشمن ــ استبداد ــ می کوشند تا از پذیرش مسئولیت های خود شانه خالی کنند، اعتبار و اعتماد مردمان را از دست می دهند. کسب اعتبار و اعتماد از نخستین استلزامات کار سیاسی است.
بدان روزگار دو سازمان بزرگ چپ سنتی هوادار شوروی با دفاع و همکاری با بنیادگرایان در استقرار استبداد اسلامی ــ که بعدتر آن ها را سرکوب کرد ــ نقشی موثر ایفاء کرده و از منظر بیش تر روشنفکران ایرانی در نتایج فاجعه شریک، سهیم و مسئول بودند. برخی تا پای همکاری با پلیس امنیتی نظام و لو دادن مخالفانی که اعدام شدند پیش رفته و نشان دادند که ذهنیت ایدئولوژیک ــ تقلیل تنوع رنگارنگ و متحول هستی به اصول و دگم های ساده، منجمد و بسته ــ می تواند آرمان های زیبای بشری و آرمان گرایانی باورمند را تا آن جا بکشاند که برای سرکوب رقبای فکری و سیاسی خود ــ آن چه ضد انقلاب ارزیابی می شد ــ با پلیس استبداد همکاری کنند. تقسیم جهان به دو اردوگاه متخاصم سرمایه داری به سرکردگی امپریالیزم آمریکا و سوسیالیزم ــ و نظام های خلقی راه رشد غیر سرمایه داری ـــ به سرگردگی اتحاد شوروی، نظریه راه رشد غیر سرمایه داری، نفی لیبرالیزم و دموکراسی، اولویت مبارزه ضد امپریالیستی بر خواست هائی چون دموکراسی، آزادی، حقوق بشر، مبارزه علیه تبعیض های گوناگون علیه زنان و مفاهیمی از این دست از ذهنیت ایدئولوژیکی برمی خاست که با فرهنگ سنت گرایانه اپوزیسیون دوران شاه پیوند خورده بود و سیاست هائی را به بار آورد که برای شیفتگان این ذهنیت و برای کشور فاجعه بار بود. دو سازمان بزرگ هوادار شوروی و یک سازمان هوادار چین سرنوشت سیاسی خود را با جناح های حکومتی پیوند زدند و درشعور و روان جمعی و حافظه تاریخی هر چند ضعیف مردم ایران شکست دیدگاه ها، تحلیل ها و سیاست های خود را ثبت کردند.
گرایش دیگری در چپ سنتی، با همان ذهنیت ایدئولوژیک، سودای براندازی حکومت، سازمان دهی طبقه کارگر، سازمان دهی صف مستقل چپ یا طبقه کارگر، سازمان دهی جبهه یا بلوک کارگران، زخمتکشان و گاه دهقانان، تحقق آلترناتیو سوسیالیستی و کارگری را در سر داشت. سازمان های متعلق به این گرایش، به رغم اختلافات اغلب کلامی و سازمانی و به رغم تقسیم شدن به خط های سه و چهار و پنج، از روزنه تنگ همان منظر منجمد، ساده و بسته ایدئولوژیکی به جهان می نگریستند که هواداران روسیه و چین. الگوی مطلوب این گرایش نیز استبدادهای سوسیالستی و خلقی بود. از نگاه این گرایش نیز تاریخ رسالت سرنگونی جهنم سرمایه داری ــ شر ـ و تحقق بهشت کارگری ــ خیر ــ بر زمین را به طبقه کارگر و نمایندگان خود خوانده آن محول کرده بود. این گرایش نیز دموکراسی را با صفت بورژوائی تحقیر و نفی می کرد، لیبرالیزم را دشمن می داشت و به اولویت مبارزه طبقاتی بر مبارزه برای آزادی و دموکراسی باور داشت. سازمان ها و گروه های برخاسته از این گرایش با دگماتیزم فکری و هدف های اعلام شده ائی چون استقرار دیکتاتوری خلقی یا پرولتری، نظام تک حزبی، دولتی کردن اقتصاد، هنر، ادبیات و رسانه ها و با ستایش از کسانی چون استالین، مائو و انورخوجه، تجربه های وحشتناکی چون جنایت های استالین، انقلاب فرهنگی چین و قتل عام روشنفکران در کامبوج خمرهای سرخ را به یاد می آوردند و روشنفکران را از خود می رماندند.
استبداد در همان سال های آغازین تحکیم خود لیبرال ها، ناسیونالیست ها، مجاهدین و هر دو گرایش چپ سنتی را، به همراه دیگر نهادها و گرایش های غیر حکومتی و برخی گروه ها و محافل چپ که چون سازمان وحدت کمونیستی با نقد استالینیزم و نفی دیکتاتوری پرولتاریا و با طرح برداشت های نو از دموکراسی دفاع می کردند، سرکوب کرد. پس از شکست ۱٣۶۰ هواداران، اعضاء و رهبران همه سازمان ها و نهادهای مستقل و مخالف به قربانیانی بدل شدند که فراتر از کارنامه، ذهنیت، سیاست و برنامه های خود، به دلیل محروم شدن از حقوق سیاسی و انسانی شایسته دفاع و همدردی بودند اما برخی بار همکاری با جلادان خود را بر دوش داشتند، برخی در تدوین و اجرای پاره ائی از برنامه های استبداد سهیم بودند، برخی سودای تحمیل نوعی دیگر از دیکتاتوری را در سر داشتند. هیچ یک از روشفکران داخل کشور سرکوب سازمان های سیاسی و بازداشت، شکنجه و اعدام اعضاء و هواداران آن ها را تائید نمی کرد. همه ما با زندانیان سیاسی همدرد و به جلادان معترض بودیم. اما در کنار مظلومیت قربانیان برخی سازمان های بزرگ چپ سنتی ــ که همدردی با زندانیان و اعدام شدگان و اعتراض به جلادان را بر می انگیخت ــ حمایت اشان از بنیادگرایان مستبد، نقش موثراشان در سرکوب ائتلاف سوسیال دموکرات ها و هواداران سلطنت در ماجرای معروف به کودتای نوژه نیز مطرح می شد. کارنامه حمایت از بنیادگرایان و همکاری با استبداد چون برنامه هایی که وعده استقرار دیکتاتوری های کارگری و خلقی را می دادند، هنوز چندان کهنه نبود که از یاد رفتنی باشد. استبداد یکی از وحشتناک ترین سرکوب های تاریخ ایران را بر همه دیگراندیشان آوار کرده بود. رهبران، اعضاء و هواداران سازمان های سیاسی چپ سنتی و مجاهدین نخستین قربانیان سرکوبی بودند که خشونت و بربریت آن در تاریخ معاصر ایران بی همتا بود. بر ما روشنفکران داخل کشور بود که فراتر از کارنامه ها، برنامه ها، خطاها و اشتباهات قربانیان زبان و قلم به دفاع از حقوق انسانی اشان باز کنیم.
تحول نظام ارزشی و فضای فکری غالب روشنفکری در داخل کشور گرچه یکی از زمینه های سکوت در برابر کشتار ۶۷ بود و با تبدیل پیوند، همذات پنداری،همبستگی فکری و عاطفی به همدردی و تاسف و دریغ راه را بر درونی کردن فاجعه و بازتاب درخور آن در ادب و هنر خلاقه بست، اما در دیگر عرصه ها نتایجی مثبت به بار آورد. روشنفکرانی که در بستر این تحول با قربانیان کشتار ۶۷ تنها همدردی انسانی داشته و با دریغ و تاسف به فاجعه می نگریستند در دهه های پیشین، در پرتو پیوند و همبستگی فکری و عاطفی، همراهی و همذات پنداری، اعدام های پس از ۱٣٣۲ تا ۶۲ را چون حماسه پرشکوه رفقای دربند، چون تراژدی پرشکوه انسان های آرمان خواه درونی کرده و در آثار با ارزش و ماندگار خود بر حافظه تاریخی فرهنگ ایران حک کرده بودند. کشتار ۶۷ در روان شناسی جمعی غالب محافل روشنفکری خشونت نظام را به نمایش می گذاشت اما قربانیان، میراث بران ناخواسته شکست همه جانبه سازمان های درهم شکسته و اعتبار از دست داده اپوزیسیون، قربانیان حکومت و اپوزیسیون تلقی می شدند و نه قهرمانان تراژیک شکستی ناروا ــ اعدام شدگان ۲٨ مرداد ــ یا قهرمانان حماسی نبردی پرشکوه برای تحقق آرمان های زیبای بشری ــ اعدام شدگان جنبش چریکی ۴۹ تا ۵۴ ــ.
بر این فهرست می توان عوامل دیگری افزود اما طرح و تحلیل دلایل برخورد ما روشنفکران ایرانی داخل کشور با کشتار جمعی زندانیان سیاسی در سال ۶۷ گرچه بازتاب اندک این فاجعه را در آثار هنری و ادبی توضیح می دهد اما سکوت ما را توجیه نمی کند. ما، روشنفکران داخل کشور از مکانیزم هایی جدا از آثار هنری و ادبی برای اعتراض به کشتار بهره نگرفتیم. ترسی که استبداد آفریده بود، بی تایثر بودن اعتراض در فضای رعب و وحشت، نحوه پخش خبر، دگرگونی های فکری و تحول نظام ارزشی و دیگر دلایلی که می توان بر این فهرست افزود خاموشی ما را تعلیل می کند اما نمی بخشد. روشنفکران ایران، به ویژه در چند دهه اخیر، با رفتن به کام اژدهای مست قدرت در گرمای تموز خطرها به جان خریدند و در مبارزه برای حقوق بشر و در اعتراض به استبداد فصلی درخشان در کارنامه روشنفکری ایران نوشتند. در تابستان ۶۷ صدها انسان محروم از حقوق انسانی در زندان به قتل رسیدند و روشنفکران با سکوت خود باری منفی را در این کارنامه درخشان ثبت کردند. من این سکوت را چون فصلی سیاه در زندگی سیاسی و فرهنگی خود، بر خود نمی بخشم. شرم از زیباترین احساس های بشری است.
تدارک چند ساله
کشتار زندانیان سیاسی در تابستان ۱٣۷۶ گرچه کوتاه زمانی پس از حمله مجاهدین به ایران و آتش بس بین ایران و عراق رخ داد، اما مقدمات آن، به عنوان یکی از آلترناتیو های ممکن، مدت ها پیش از اجرای طرح ، به زمانی آماده شده بود که جمهوری اسلامی یافتن راه حل نهائی زندان های سیاسی را در دستور روز قرار داد. به گزارش اغلب شاهدان، وزارت اطلاعات، دست کم از یکی دو سال پیش از کشتار، با مطالعه روحیات، مواضع و برخورد زندانیان سیاسی آن ها را طبقه بندی کرده بود تا اگر تحقق این آلترناتیو ضرور افتد آمادگی لازم در کار باشد. نقش تعیین کننده نماینده این وزارت در کمیته سه نفره ائی که به فرمان آقای خمینی با طرح چند پرسش در باره زندگی و مرگ زندانیان سیاسی تصمیم می گرفت، از تدارک مقدمات قبلی حکایت می کند. کشتار جمعی زندانیان سیاسی یکی از آلترناتیوهای حل نهائی مساله زندانیان سیاسی بود که از اعدام های ۶۰ تا ۶۷ جان به در برده بودند. بیماری درمان ناپذیر آقای خمینی و پیش بینی مرگ نزدیک او این آلترناتیو را در دستور روز قرار داد . سران جمهوری اسلامی از آن بیم داشتند که آیت الله منتظری ، جانشین احتمالی رهبر جمهوری اسلامی، زندانیان سیاسی را آزاد و نظام را با بحرانی دشوار رو به رو کند. حضور فعال صدها زندانی سیاسی سابق در جامعه پس از جنگ ـ به زمانی که مطالبات اساسی مطرح می شد ـ و در غیبت اتوریته بلامنازع سیاسی و مذهبی آقای خمینی جمهوری اسلامی را با تنش های حادی رو به می کرد . اغلب زندانیان بر مواضع خود استوار بودند. از کارنامه گذشته و دوران اسارت خود تجربه ها اندوخته و سر آن داشتند که فعالیت های سیاسی خود را ادامه دهند. قتل دست جمعی صدها انسان، بدون دلیل و در کم تر از یک ماه، تنها در حیات آقای خمینی و با فرمان او آسان بود. آیت الله منتظری با شیوه هائی از این دست مخالف بود. دیگر سران جمهوری اسلامی ، حتا با حذف آقای منتظری، در تحقق چنین جنایتی با دشواری ها و تنش های بسیار رو به رو می شدند.
همه جناح های حکومتی ایران، از جمله چپ های اسلامی که پست های کلیدی را در نهادهای امنیتی و قضائی در دست داشتند، در کشتار نقش داشته یا با سکوت و ادامه همکاری با حکومت آن را تائید کردند. آیت الله منتظری تنها شخصیت مهم حکومت اسلامی بود که به بهای از دست دادن مهم ترین کرسی قدرت، کوشید تا کشتار را متوقف کند. دیگران، حتا کسانی که به فرمان آقای خمینی یا نحوه اجرای آن انتقادهایی داشتند، با همکاری، تائید یا سکوت کرسی های خود را حفظ کرده و در جنایت سهیم شدند. چپ های اسلامی، حتا پس از بدل شدن به رفرمیست ها و پراگماتیست های اسلامی، سهم خود را در این جنایت لاپوشانی کرده و با سکوت یا پرهیز از محکوم کردن آمر اصلی جنایت، آقای خمینی، می کوشند تا نقش خود را در تدارک کشتار بی رنگ جلوه دهند. برخی، با تاکید بر فرمان آقای خمینی و کمیته سه نفره تلاش می کنند تا نقش شوراهای سیاست گذاری در بالاترین سطوح قدرت و شوراهای مشابه در نهادهای امنیتی و قضائی و نقش خود را در این گونه شوراها بپوشانند. برخی دیگر فرمان آقای خمینی را واکنشی ناگهانی در برابر حمله مجاهدین به ایران وانمود می کنند تا نسبت ساختاری جنایتی از این دست را با بافت قدرت در نظام جمهوری اسلامی کتمان کنند.
برای تحلیل نهائی دلایل صدور فرمان آقای خمنیی باید به انتظار انتشار اسنادی نشست که در آینده منتشر خواهند شد. اما تحلیل واکنش روشنفکران و جامعه فرهنگی درون مرز را می توان از هم اکنون آغاز کرد.
تقلیل همذات پنداری به همدردی
سکوت هنر و ادبیات
روشنفکران مستقل ـ غیر حکومتی ــ ایران، حتا گرایش هائی که کارکرد روشنفکر را به خلق اثر فرهنگی محدود کرده و با طرح مسائل سیاسی در اثر ادبی و هنری و درگیری روشنفکران در عرصه سیاست به شدت مخالف بودند، دست کم از ۲٨ مرداد ۱٣٣۲ تا به تقریب نیمه اول دهه ۶۰، با زندانیان و اعدام شدگان سیاسی همدردی، همبستگی، پیوند فکری و عاطفی، همراهی و گاه همذات پنداری داشته و در آثار و بیانیه های خود دلمشغولی همدردانه خود را بیان کرده اند. به تقریب از ۱٣۶۵ به بعد فضای غالب جامعه روشنفکری ایران پیوند، همبستگی و همذات پنداری با شخصیت ها و سازمان های اپوزیسیون را رها کرد و واکنش نسبت به زندانیان و اعدام شدگان سیاسی به همدردی انسانی، دریغ و تاسف و اعتراض به سرکوب بدل شد. تنها در سال های اخیر بود که نمودارهایی از واکنش های دوران پیش رخ نمود.
فراموشی جنایت های تاریخی راه را بر تکرار فاجعه هموار می کند. رخدادهای تاریخی، از جمله جنایت ها، فراموش نمی شوند اگر در آثار ادبی و هنری جاودانه شده و با واسطه آنان در خاطره جمعی و حافظه تاریخی و در زبان و فرهنگ ملتی حک شوند. شعر کسانی چون نیما، شاملو، اخوان و فروغ در دهه های سی، چهل و پنجاه نه فقط سیاست اعتراض که برخی حوادث و چهره های سیاسی معترض را به جهان هنر برکشید. شعرهائی چون «نامه به یک زندانی» نیما در باره خلیل ملکی، «نازلی» و «سال بد» شاملو در باره وارطان و کیوان، «نوحه» اخوان در باره مصدق، برخی شعرهای مجموعه «ایمان بیاوریم» فروغ، برخی داستان های ساعدی، گلشیری و گلستان، حتا برخی ترانه ها و تصنیف های دهه های چهل و پنجاه با درونی کردن فاجعه یا رزم این یا آن زندانی و اعدامی و بر کشیدن آن به حماسه یا تراژدی در اثر هنری و ادبی، آنان را از محدوده گذرای سیاست روز به جاودانگی برکشیدند.
اثر هنری و ادبی ماندگار و به دور از شعار زده گی نه فقط ساختار، فرم و زبان که مضمون و محتوای خود را نیز بر فرهنگ و حافظه جمعی حک می کند. تا شعر شاملو در ادب فارسی زنده است مرگ فجیع وارطان در اثر شکنجه و چهره معصوم مرتضا کیوان در برابر جوخه اعدام، فراتر از حادثه ۲٨ مرداد ٣۲ ، جلادان خود را با هر بار خوانده شدن شعر به محاکمه می کشند. شعر اخوان، بر پشتوانه زبان و ساختار درخشان خود، فراتر از تحلیل های گوناگون سیاسی ، کودتای ۲٨ مرداد را به تراژدی ملی برکشید و در قلمرو نفوذ خود، ـــ زبان و فرهنگ فارسی ـــ مهر خاموش کنندگان آتش آرزوهای انسانی یک نسل را بر پیشانی کودتاگران نقش زد. تصنیف هائی چون مرا ببوس و ساغر شکسته، تا زمانی که به حیات فرهنگی خود ادامه می دهند، فراتر از خاستگاه و نیت سراینده و آهنگساز و خوانندگان خود، راوی تراژدی شکست خوردگان رزمی به حق اما نابرابراند. جنبش چریکی ۴۹ تا ۵۴ ، فراتر از ارزیابی ها و تحلیل های مثبت و منفی عرصه سیاست، با شعرهای مجموعه «ابراهیم در آتش» شاملو به حماسه ائی ماندگار در زبان و فرهنگ فارسی بدل شد. در چند دهه اخیر شاعری توانا چون سیمین بهبهانی با معاصر کردن قدیمی ترین فرم های شعر کلاسیک فارسی ــ غزل و قطعه ـــ و با بازتاب حوادث سیاسی روز و اعتراض به استبداد تحولی کارساز در کارنامه ادبی خود خلق کرد، احمد شاملو در مجموعه شعر «مدایح بی صله» استبداد مذهبی و رهبر جمهوری اسلامی آقای خمینی را در محکمه عاشفانه ترین شعرها محکوم کرد، علی رضا اسپهبد وحشت اعدام های سال ۶۰ را در پرده های خود به تاریخ هنر سپرد، هوشنگ گلشیری در «فتح نامه مغان» خشونت انقلاب مذهبی و روان شناسی جمعی توده دنباله رو و در نوول «شاه سیاه پوشان» و برخی از زیباترین قصه های کوتاه خود، زندان جمهوری اسلامی را بر زبان و فرهنگ فارسی حک کرد، اما کشتار ۶۷ حتا در آثار نویسندگانی و هنرمندانی از این دست نیز جائی درخور نیافت. در داخل کشور هیچ حماسه یا مرثیه ائی، جز یکی دو اثر که شهرت و مخاطبان چندانی نیافت، قربانیان این فاجعه بی همتا را بر سنگ تاریخ حک نکرد.
تا نویسنده و هنرمند حادثه یا شخصیتی را درونی کرده و خلاقانه باز آفریند، تا اعدام شده ائی با واسطه اثری هنری و ادبی به شخصیتی حماسی یا تراژیک برکشیده شده و حماسه یا تراژدی او با واسطه اثر هنری و ادبی در حافظه جمعی، زبان و فرهنگ ملتی ثبت شود، علاوه بر همدردی و تاسف و دریغ به همبستگی،همراهی، علقه و پیوند فکری و عاطفی و همذات پنداری نیز نیاز است. تاسف وهمدردی نسبت به سرنوشت قربانیان کشتار ۶۷ و اعتراض به سرکوب ناانسانی در آثار اغلب روشنفکران ایرانی هست اما همراهی، همبستگی، پیوند فکری و عاطفی و همذات پنداری دهه های قبل ـــ در درون مرز ــ به تقریت رنگ باخته است.
تا سال ۷۵ ، که من در ایران بودم، بازتاب کشتار ۶۷ در هنر و ادبیات ایران چندان اندک بود که به شمار نمی آید : داستانی کوتاه به قلم امیر حسن چهل تن با عنوان تابستان ۶۷ ــ حکایت پدر و مادری که فرزند خود را در این کشتار از دست داده اند، ـ که در مجله آدینه چاپ کردم ـ متنی کنائی در باره کشتار ناگهانی اسیران در آدینه، نمایشگاهی از نقاشی های شهلاپور، مجسمه ساز، نقاش و از بازماندگان کشتار، با تم استخوان و نقدی در باره این نمایشگاه در آدینه، یکی دو شعر و داستان کوتاه و چند اشاره در نشریات دیگر بازتاب هنری و ادبی فاجعه ائی بزرگ و بی همتا بود که هنوز برخی از ابعاد آن ناشناخته مانده است.
بازتاب خلاقانه حوادث سیاسی و اجتماعی در آثار ادبی و هنری با ارزش نیازمند زمان نیز هست. تحمیل شتابزده و فرمایشی ایدئولوژی، سیاست و حوادث روز بر هنر و ادبیات، خلاقیت را به شعارهای سطحی تقلیل می دهد. اثر ماندگار و با ارزش سیاست و تاریخ را جذب و درونی می کند. خلاقیت هنری و ادبی امری فردی، درون جوش و خودمتعین است. اما به هنگامی که حادثه ائی بزرگ چون کشتار ۶۷ بازتابی درخور در هنر و ادبیات یک دوره نمی یابد، سخن گفتن از واکنش جمعی بی راه نیست و می توان این فرض را نیز در نظر گرفت که روان شناسی جمعی و فردی روشنفکران یک دوران فاجعه ائی را ، به رغم همدردی با قربانیان آن، درونی نکرده اند. سانسور در این گونه موقعیت ها همواره نقش دارد اما در ادب و هنر ایران که رمز، استعاره، ایهام، کنایه و نانوشته ها همیشه سخن گفته اند، قدرت سانسور چندان نیست که راه را بر هر بازتابی ببندد.
کشتار ۶۷، برخلاف اعدام های سیاسی دیگر، در آثار خلاقه داخل کشور ثبت نشد چرا که استلزامات درونی کردن آن در کار نبود. در این مقال نمی توان از کارنامه منفی سخن گفت چرا که بازتاب ادبی و هنری رخ دادهای تاریخی، بدون درونی کردن آن رخ دادها، جز به تولید آثار سطحی، بی مایه، شعار زده و کلیشه ائی نمی انجامد و درونی شدن هر رخ دادی در هنر و ادبیات به استلزاماتی چون همذات پنداری، همبستگی و همراهی عاطفی و فکری نیاز دارد و این همه را نمی توان بر هنرمند و نویسنده و بر اثر هنری و ادبی از بیرون و از منظر ارزش های اخلاقی و ایدئولوژیک تحمیل کرد. به انتظار زمان نیز می توان نشست چرا که درونی شدن تاریخ در هنر و ادبیات، گاه، بیش از عمر یک یا دو نسل زمان می برد. کارنامه منفی تنها آن جا مطرح می شود که ما، روشنفکران داخل کشور، برای بیان همدردی و اعتراض خود از مکانیزم های دیگری جز خلاقیت های هنری و ادبی ، مکانیزم هائی جدا از آثار خلاقه ، بهره نگرفتیم.
سکوت روشنفکران
بسیاری از متفکران، نویسندگان و هنرمندان بزرگ نه فقط خلاقیت ادبی و هنری که کارکرد روشنفکر را عرصه ائی فراتر یا جدا از سیاست تعریف می کنند. سیاست عرصه کسب و حفظ قدرت است و فرهنگ عرصه فکر، اندیشه و تخییل آزاد. فرهنگ سیاست زده از جوهره خود تهی می شود. اما اعتراض به کشتار دسته جمعی زندانیان سیاسی، اعتراض به پایمال کردن حقوق بشر و دفاع از حقوق انسانی قربانیان استبداد عرصه کسب و حفظ قدرت نیست هر چند گاه برای این هدف نیز به کار گرفته می شود. سکوت در برابر جنایت های ضد بشری فرهنگ را از سیاست نجات نمی دهد. می توان عرصه فکر و قلمرو شعر، داستان، نقاشی و دیگر هنرها را از سیاست جدا کرد اما نویسندگان، هنرمندان، متفکران، روزنامه نویسان ووو ــ به عنوان انسان ــ برای دفاع از حقوق انسانی قربانیان راه های دیگری نیز چون امضاء و انتشار بیانیه در اختیار دارند. ما روشنفکران ایرانی، حتا آن گروه از ما که چند سال بعد با نوشتن و امضاء بیانیه ای در اعتراض به دستگیری آقای سعیدی سیرجانی خطر زندان و شکنجه را به جان خریدیم، در برابر کشتار ۷۶ سکوت کردیم.
همه ما نسبت به قربانیان فاجعه ۶۷ تاسف و همدردی داشتیم و بازداشت، شکنجه و اعدام ها را محکوم می کردیم. اما از میان ما روشنفکران کشور، تا ۱٣۷۵ که در ایران بودم، هیچ کس زبان و قلم به اعتراض آشکار باز نکرد. هیچ بیانیه ائی منتشر نشد. هیچ پیشنهادی در این باره مطرح نشد. کشتار در عرصه هائی جدا از هنر و ادب خلاقه نیز بازتاب نیافت. برخورد غالب سکوت بود.
کشتار ۶۷ تا کنون در آثار هنری و ادبی داخل کشور بازتابی درخور نیافته است چرا که همذات پنداری، همبستگی و همراهی دهه های پیشین جای خود را به همدردی داده بود و همدردی برای برکشیدن فاجعه به تراژدی و رزم به حماسه کافی نیست. زمان نیز باید بگذرد تا حادثه ائی تاریخی در هنر و ادبیات درونی شده و با گذشتن از محدوده تاریخ به جاودانگی دست یابد. برای بازتاب کشتار ۶۷ در آثار خلاقه ادبی و هنری شاید هنوز می توان به انتظار زمان نشست اما برای بهره گیری از مکانیزم هائی جز آثار خلاقه برای بیان اعتراض علیه کشتار فرصت برای همیشه از دست رفته است و می توان این حکم متاسفانه برگشت ناپذیر را صادر کرد که ما، روشنفکران داخل کشور، در برابر کشتار ۶۷ سکوت کردیم. بهره گیری از مکانیزم هائی جز آثار خلاقه برای اعتراض به کشتار نیازمند همدردی، باور به شان و کرامت و حقوق انسانی آدمیان داشت و ما به این همه باور داشتیم.
فهرستی مقدماتی از برخی دلایل سکوت ما شاید که در طرح مساله و تحلیل های بعدی، و نه در توجیه برخورد نادرست ما ، به کار آید :
اقتدار ترس . به آن دوران ابر سیاه ترس از زندانی شدن، شکنجه و مرگی که با سخاوت و بی دریغ توزیع می شد، پای عمل می شکست. ۶۰ تا ۶۷ از تاریک ترین دوره های استبداد در تاریخ معاصر ما است.
بی تاثیر ماندن اعتراض . حرکت هائی چون انتشار بیانیه های اعتراضی به آن روزگار مخاطبی نمی یافت و بر هیچ روندی تاثیر نداشت. تنها نتیجه ممکن شکنجه و اعدام معترضین بود. اعتقاد به بی تاثیر بودن اعتراض از دلایلی بود که پای عمل روشنفکران را به آن روزگار سست کرد. حتا مخالفت جانشین رهبر جمهور اسلامی به شدت سرکوب شد. با این همه آقای منتظری بهای سنگین اعتراض را پرداخت و برای خود وجدانی آسوده و کارنامه ائی درخشان خرید.
محتوا و نحوه پخش خبر . چند ماه طول کشید تا خبر کشتار به خارج از زندان درز کرد و هفته ها طول کشید تا آن را باور کردیم. ابعاد فاجعه چندان بزرگ بود که خبر آن را باور ناکردنی می نمود.
سیاست زدائی . شکست همه نهادهای اپوزیسیون در سال ۶۰ و بی اعتباری فراروایت های بزرگ در جهان موجی از سیاست گریزی را در جامعه روشنفکری کشور برانگیخته بود. یکی از اهداف امواجی چون موج سوم در شعر و نسل سوم در داستان، که کوتاه زمانی در میان لایه هائی از نویسندگان و هنرمندان جوان تر مقبولیت یافتند، اخراج سیاست و اعتراض، حتا سیاست و اعتراض درونی شده در اثر، از هنر و ادبیات بود. .
تحول فضای فکری و ارزشی روشنفکری کشور. این عامل در سکوت روشنفکران، و بیش تر ، در بازتاب ناچیز کشتار در آثار خلاقه موثر بود. منظر، فضای فکری و نظام ارزشی غالب روشنفکری ایران از دهه ۶۰ به بعد پوست انداخت. شکست سازمانی، سیاسی، ایدئولوژیک و حیثیتی همه سازمان های اپوزیسیون در سال ۶۰، همراهی و همکاری گسترده برخی احزاب و سازمان های چپ سنتی هوادار روسیه و چین با جناح های حکومتی استبدادی، فروپاشی بلوک شرق، بی اعتبار شدن فراروایت های بزرگی چون کمونیزم و تجربه تلخ همراهی با انقلاب اسلامی چشم نقد اغلب روشنفکران ایرانی را در داخل کشور بازتر کرده بود.
بخش مهمی از برنامه های کمونیستی سازمان های چپ سنتی چون مصادره اموال سرمایه داران بزرگ، دولتی کردن اقتصاد، حمایت از فرودستان و خودکفائی، که پیش از انقلاب روشنفکران شیفته عدالت اجتماعی را جذب می کرد، در جمهوری اسلامی تحقق یافته و اقتصاد کشور را به بن بست رسانده بود. حکومت اسلامی برخی شعارهای پوپولیستی چپ سنتی چون مبارزه با امپریالیزم آمریکا را مصادره کرده و با دمیدن روح اسلام و سنت بدان ها مبارزه با «شیطان بزرگ» را به مهم ترین محور سیاست خارجی ایران بدل کرده و کشور را در عرصه بین المللی به انزوا کشانده بود. بخش اصلی اقتصاد با شعار مبارزه با سرمایه داری، دولتی و در نتیجه منهدم و فلج شده بود. مصائب اقتصاد دولتی با ضعف های اقتصاد بازار تلفیق و بر مردم آوار شده بود. لایه های نزدیک به قدرت در پرتو انحصارات دولتی و رانت خواری به ثروت های افسانه ائی دست می یافتند و فقرا فقیرتر می شدند. استبداد مکتبی که از نسخه دیکتاتوری های خلقی و پرولتاریائی بلوک شرق کپی شده بود، یکی از وحشتناک ترین استبدادهای تاریخ را بر مردم و بر فرهنگ ما تحمیل کرده بود و این همه چپ سنتی را بی اعتبار و راه همبستگی، پیوند فکری و عاطفی و همذات پنداری را با سازمان ها، فعالان و زندانیان آن بر اغلب روشنفکران ایرانی می بست و واکنش آنان را به همدردی با و دفاع از زندانیان و اعدام شدگان، مخالفت با استبداد ، زندان، شکنجه و اعدام محدود می کرد. انگشت شماری از هواداران یا اعضاء برخی سازمان های سیاسی در میان روشنفکران هنوز با رفقای زندانی خود همان همراهی، پیوند فکری و عاطفی، همذات پنداری و همبستگی را داشتند که در دهه های پیش رنگ مسلط فضای روشنفکری ایران بود.ــ اینان نیز در برابر کشتار ۶۷ سکوت پیشه کردند ــ. اما از منظر اغلب روشنفکران ایرانی برنامه های اعلام شده سازمان مجاهدین و سازمان های گوناگون چپ سنتی ــ دو بخش عمده اپوزیسیون در آن روزگارــ چندان با برنامه های تحقق یافته حکومت اسلامی نزدیک بود که گاه مبارزه آنان با حکومت را به جنگ قدرت های نابرابری که برنامه هائی نزدیک به هم دارند، تقلیل می داد. دولتی کردن بخش عمده اقتصاد، فرهنگ و رسانه ها، انحلال احزاب و نهادهای صنفی و فرهنگی غیر دولتی، تحمیل نظام های تک حزبی یا تک جبهه ائی، مصادره سرمایه های بزرگ، مبارزه با آمریکا و نزدیکی به کشورهای بلوک شرق آن روزگار، مشخصه های مشترک نظام های راه رشد غیر سرمایه داری و حکومت های خلقی ــ مطلوب چپ سنتی ــ و جمهوری دموکراتیک اسلامی سازمان مجاهدین خلق بود. دیگران: ناسیونالیست ها و لیبرال ها بدان روزگار نقش و تاثیر چندانی نداشتند.
به دوران های پیش از انقلاب اسلامی مظلومیت و مرگ داوطلبانه و شجاعانه در راه عقیده از ارزشی والا برخوردار و از جاذبه های مهم اپوزیسیون بود. مرگ شجاعانه در مبارزه با استبداد پیوند، همراهی و همذات پنداری روشنفکر رومانتیک ایرانی را با اپوزیسیون تشدید می کرد. تقدیس شهید در رومانتیسیزم انقلابی روشنفکران و فرهنگ شهید پرستی شیعه نیز ریشه داشت. از نیمه دوم دهه ۶۰ به بعد نظام ارزشی اغلب روشنفکران ایرانی در این عرصه نیز متحول شد. تقدیس شهدا که از مکانیزم های اصلی تبلیغاتی حکومت اسلامی بود، در سال های پایانی جنگ کارکرد خود را از دست داد. رمانتیسیزم انقلابی روشنفکران نیز در برابر واقعیت های سر سخت زمینی رنگ باخته بود. از منظر اغلب روشنفکران داخل کشور شهادت و مرگ داوطلبانه، مظلومانه و شجاعانه دیگر دلیل بر حق بودن مواضع و برنامه های شهید نبود. نه برای شهدای بی شمار حکومت و نه برای شهدای اپوزیسیون. اپوزیسیون یکی از جاذبه های مهم خود را از دست داده بود.
تجربه تلخ همراهی با انقلاب اسلامی اغلب روشنفکران را وادار کرده بود تا پیش از همبستگی، همراهی و همذات پنداری با گرایش های سیاسی و تقدیس قربانیان استبداد در باره برنامه ها، اهداف و بافت فکری و سازمانی نهادها و شخصیت های اپوزیسیون تامل کنند و از خود بپرسند« سازمان های سرکوب شده اپوزیسیون و زندانیان اعدام شده آنان با قدرت چه می کردند اگر خود آن را به چنگ می آوردند؟» پاسخ به سود اپوزیسیون نبود.
مجاهدین تحمیل نوعی دیگر از حکومت مذهبی را در برنامه رسمی خود نوشته بودند. سازمان های چپ سنتی ـــ جز سازمان وحدت کمونیستی و برخی فعالان منفرد چپ ــ به صراحت استقرار دیکتاتوری خلقی یا پرولتری و اقتصاد و فرهنگ دولتی را در صدر برنامه های خود گنجانده بودند. حکومت مذهبی مجاهدین چون استبداد خلقی و پرولتری چپ سنتی برای اغلب روشنفکران کابوسی هولناک بود.
شخصیت ها و سازمان های سیاسی مسئولیت و بار مثبت و منفی گذشته خود را بر دوش دارند. حتا در جامعه ائی استبدادی و مبتلا به اختلال حافظه تاریخی چون ایران نیز شعور و روان شناسی جمعی جامعه کل و یا لایه های موثر و فعال آن، به ویژه روشنفکران، حدی از پاسخگوئی و پذیرش مسئولیت خطاها و اشتباهات سیاسی، و نه فقط اعتراف و انتقاد از آن ها، را طالب اند. حتا در جامعه ائی چون ایران بخشی از کارنامه شخصیت ها، گرایش ها و نهادهای سیاسی در شعور آگاه و نقادانه یا روان شناسی جمعی و ناآگاه و یا ترکیبی از این دو ثبت شده و خواسته یا نخواسته بر واکنش لایه های گوناگون جامعه، به ویژه روشنفکران، موثر است. شکست خوردگان سیاسی، به ویژه آن گروه که باری سنگین از خطاها و اشتباهات ایدئولوژیک، سیاسی و سازمانی را در کارنامه خود ثبت کرده و در شکست خود بی تقصیر نبوده اند، در شعور و روان جمعی مردمان، به ورشکسته گان به تقصیر شباهت می برند که خود، با دست و فکر و عمل خود، زمینه های شکست خود فراهم کرده اند. خطاکاران عاقل و مسئول با پذیرش مسئولیت خطاهای خود از ادعای رهبری و رهنمائی چشم می پوشند و از صحنه کنار می روند تا راه را بر دیگران باز کنند اما ورشکسته گانی که بدون نقد همه جانبه به انتقادهای کلی از خود اکتفا کرده و با اصرار بر ادعای رهبری و رهنمائی ، با برجسته، و گاه مطلق کردن، نقش دشمن ــ استبداد ــ می کوشند تا از پذیرش مسئولیت های خود شانه خالی کنند، اعتبار و اعتماد مردمان را از دست می دهند. کسب اعتبار و اعتماد از نخستین استلزامات کار سیاسی است.
بدان روزگار دو سازمان بزرگ چپ سنتی هوادار شوروی با دفاع و همکاری با بنیادگرایان در استقرار استبداد اسلامی ــ که بعدتر آن ها را سرکوب کرد ــ نقشی موثر ایفاء کرده و از منظر بیش تر روشنفکران ایرانی در نتایج فاجعه شریک، سهیم و مسئول بودند. برخی تا پای همکاری با پلیس امنیتی نظام و لو دادن مخالفانی که اعدام شدند پیش رفته و نشان دادند که ذهنیت ایدئولوژیک ــ تقلیل تنوع رنگارنگ و متحول هستی به اصول و دگم های ساده، منجمد و بسته ــ می تواند آرمان های زیبای بشری و آرمان گرایانی باورمند را تا آن جا بکشاند که برای سرکوب رقبای فکری و سیاسی خود ــ آن چه ضد انقلاب ارزیابی می شد ــ با پلیس استبداد همکاری کنند. تقسیم جهان به دو اردوگاه متخاصم سرمایه داری به سرکردگی امپریالیزم آمریکا و سوسیالیزم ــ و نظام های خلقی راه رشد غیر سرمایه داری ـــ به سرگردگی اتحاد شوروی، نظریه راه رشد غیر سرمایه داری، نفی لیبرالیزم و دموکراسی، اولویت مبارزه ضد امپریالیستی بر خواست هائی چون دموکراسی، آزادی، حقوق بشر، مبارزه علیه تبعیض های گوناگون علیه زنان و مفاهیمی از این دست از ذهنیت ایدئولوژیکی برمی خاست که با فرهنگ سنت گرایانه اپوزیسیون دوران شاه پیوند خورده بود و سیاست هائی را به بار آورد که برای شیفتگان این ذهنیت و برای کشور فاجعه بار بود. دو سازمان بزرگ هوادار شوروی و یک سازمان هوادار چین سرنوشت سیاسی خود را با جناح های حکومتی پیوند زدند و درشعور و روان جمعی و حافظه تاریخی هر چند ضعیف مردم ایران شکست دیدگاه ها، تحلیل ها و سیاست های خود را ثبت کردند.
گرایش دیگری در چپ سنتی، با همان ذهنیت ایدئولوژیک، سودای براندازی حکومت، سازمان دهی طبقه کارگر، سازمان دهی صف مستقل چپ یا طبقه کارگر، سازمان دهی جبهه یا بلوک کارگران، زخمتکشان و گاه دهقانان، تحقق آلترناتیو سوسیالیستی و کارگری را در سر داشت. سازمان های متعلق به این گرایش، به رغم اختلافات اغلب کلامی و سازمانی و به رغم تقسیم شدن به خط های سه و چهار و پنج، از روزنه تنگ همان منظر منجمد، ساده و بسته ایدئولوژیکی به جهان می نگریستند که هواداران روسیه و چین. الگوی مطلوب این گرایش نیز استبدادهای سوسیالستی و خلقی بود. از نگاه این گرایش نیز تاریخ رسالت سرنگونی جهنم سرمایه داری ــ شر ـ و تحقق بهشت کارگری ــ خیر ــ بر زمین را به طبقه کارگر و نمایندگان خود خوانده آن محول کرده بود. این گرایش نیز دموکراسی را با صفت بورژوائی تحقیر و نفی می کرد، لیبرالیزم را دشمن می داشت و به اولویت مبارزه طبقاتی بر مبارزه برای آزادی و دموکراسی باور داشت. سازمان ها و گروه های برخاسته از این گرایش با دگماتیزم فکری و هدف های اعلام شده ائی چون استقرار دیکتاتوری خلقی یا پرولتری، نظام تک حزبی، دولتی کردن اقتصاد، هنر، ادبیات و رسانه ها و با ستایش از کسانی چون استالین، مائو و انورخوجه، تجربه های وحشتناکی چون جنایت های استالین، انقلاب فرهنگی چین و قتل عام روشنفکران در کامبوج خمرهای سرخ را به یاد می آوردند و روشنفکران را از خود می رماندند.
استبداد در همان سال های آغازین تحکیم خود لیبرال ها، ناسیونالیست ها، مجاهدین و هر دو گرایش چپ سنتی را، به همراه دیگر نهادها و گرایش های غیر حکومتی و برخی گروه ها و محافل چپ که چون سازمان وحدت کمونیستی با نقد استالینیزم و نفی دیکتاتوری پرولتاریا و با طرح برداشت های نو از دموکراسی دفاع می کردند، سرکوب کرد. پس از شکست ۱٣۶۰ هواداران، اعضاء و رهبران همه سازمان ها و نهادهای مستقل و مخالف به قربانیانی بدل شدند که فراتر از کارنامه، ذهنیت، سیاست و برنامه های خود، به دلیل محروم شدن از حقوق سیاسی و انسانی شایسته دفاع و همدردی بودند اما برخی بار همکاری با جلادان خود را بر دوش داشتند، برخی در تدوین و اجرای پاره ائی از برنامه های استبداد سهیم بودند، برخی سودای تحمیل نوعی دیگر از دیکتاتوری را در سر داشتند. هیچ یک از روشفکران داخل کشور سرکوب سازمان های سیاسی و بازداشت، شکنجه و اعدام اعضاء و هواداران آن ها را تائید نمی کرد. همه ما با زندانیان سیاسی همدرد و به جلادان معترض بودیم. اما در کنار مظلومیت قربانیان برخی سازمان های بزرگ چپ سنتی ــ که همدردی با زندانیان و اعدام شدگان و اعتراض به جلادان را بر می انگیخت ــ حمایت اشان از بنیادگرایان مستبد، نقش موثراشان در سرکوب ائتلاف سوسیال دموکرات ها و هواداران سلطنت در ماجرای معروف به کودتای نوژه نیز مطرح می شد. کارنامه حمایت از بنیادگرایان و همکاری با استبداد چون برنامه هایی که وعده استقرار دیکتاتوری های کارگری و خلقی را می دادند، هنوز چندان کهنه نبود که از یاد رفتنی باشد. استبداد یکی از وحشتناک ترین سرکوب های تاریخ ایران را بر همه دیگراندیشان آوار کرده بود. رهبران، اعضاء و هواداران سازمان های سیاسی چپ سنتی و مجاهدین نخستین قربانیان سرکوبی بودند که خشونت و بربریت آن در تاریخ معاصر ایران بی همتا بود. بر ما روشنفکران داخل کشور بود که فراتر از کارنامه ها، برنامه ها، خطاها و اشتباهات قربانیان زبان و قلم به دفاع از حقوق انسانی اشان باز کنیم.
تحول نظام ارزشی و فضای فکری غالب روشنفکری در داخل کشور گرچه یکی از زمینه های سکوت در برابر کشتار ۶۷ بود و با تبدیل پیوند، همذات پنداری،همبستگی فکری و عاطفی به همدردی و تاسف و دریغ راه را بر درونی کردن فاجعه و بازتاب درخور آن در ادب و هنر خلاقه بست، اما در دیگر عرصه ها نتایجی مثبت به بار آورد. روشنفکرانی که در بستر این تحول با قربانیان کشتار ۶۷ تنها همدردی انسانی داشته و با دریغ و تاسف به فاجعه می نگریستند در دهه های پیشین، در پرتو پیوند و همبستگی فکری و عاطفی، همراهی و همذات پنداری، اعدام های پس از ۱٣٣۲ تا ۶۲ را چون حماسه پرشکوه رفقای دربند، چون تراژدی پرشکوه انسان های آرمان خواه درونی کرده و در آثار با ارزش و ماندگار خود بر حافظه تاریخی فرهنگ ایران حک کرده بودند. کشتار ۶۷ در روان شناسی جمعی غالب محافل روشنفکری خشونت نظام را به نمایش می گذاشت اما قربانیان، میراث بران ناخواسته شکست همه جانبه سازمان های درهم شکسته و اعتبار از دست داده اپوزیسیون، قربانیان حکومت و اپوزیسیون تلقی می شدند و نه قهرمانان تراژیک شکستی ناروا ــ اعدام شدگان ۲٨ مرداد ــ یا قهرمانان حماسی نبردی پرشکوه برای تحقق آرمان های زیبای بشری ــ اعدام شدگان جنبش چریکی ۴۹ تا ۵۴ ــ.
بر این فهرست می توان عوامل دیگری افزود اما طرح و تحلیل دلایل برخورد ما روشنفکران ایرانی داخل کشور با کشتار جمعی زندانیان سیاسی در سال ۶۷ گرچه بازتاب اندک این فاجعه را در آثار هنری و ادبی توضیح می دهد اما سکوت ما را توجیه نمی کند. ما، روشنفکران داخل کشور از مکانیزم هایی جدا از آثار هنری و ادبی برای اعتراض به کشتار بهره نگرفتیم. ترسی که استبداد آفریده بود، بی تایثر بودن اعتراض در فضای رعب و وحشت، نحوه پخش خبر، دگرگونی های فکری و تحول نظام ارزشی و دیگر دلایلی که می توان بر این فهرست افزود خاموشی ما را تعلیل می کند اما نمی بخشد. روشنفکران ایران، به ویژه در چند دهه اخیر، با رفتن به کام اژدهای مست قدرت در گرمای تموز خطرها به جان خریدند و در مبارزه برای حقوق بشر و در اعتراض به استبداد فصلی درخشان در کارنامه روشنفکری ایران نوشتند. در تابستان ۶۷ صدها انسان محروم از حقوق انسانی در زندان به قتل رسیدند و روشنفکران با سکوت خود باری منفی را در این کارنامه درخشان ثبت کردند. من این سکوت را چون فصلی سیاه در زندگی سیاسی و فرهنگی خود، بر خود نمی بخشم. شرم از زیباترین احساس های بشری است.
نسخه اول این متن در نشریه اینترتنی گذار منتشر و نسخه نهائی در شماره آینده مجله تلاش منتشر خواهد شد.
